Aşağıda belirtilen konu başlıkları hakkında bilgilendirme sırasıyla yapılmıştır.

  • Proje Nedir?
  • Hibe Nedir?
  • Proje Fikri Nasıl Oluşturulur?
  • Proje Hazırlarken Dikkat Etmeniz Gerekenler
  • Bilmeniz Gereken Proje Terimleri
  • Hibe Destekleri Nasıl Bulunur?
  • Hibe Başvuru Rehberinde Dikkat Etmeniz Gerekenler
  • Proje Başarı Kriterleri Nelerdir?
  • Proje Döngüsü Yönetimi Nedir?
  • Proje Yönetim Döngüsü Aşamaları | PCM
  • PRAG Nedir? | The Practical Guide
  • Bütçe Nedir?
  • Sürdürülebilirlik Nedir?

Proje Nedir?

Proje Nedir?

Yaratıcı bir fikriniz varsa, kurumsal kapasitenizi geliştirmek ve toplumsal, ekonomik bir soruna dikkat çekerek bu soruna çözüm bulmak istiyorsanız “proje” konusunda bilgi edinerek başlamalısınız. Öncelikle “proje nedir?” sorusunu cevaplamak yol haritanızı belirlemek için ilk adım olacaktır.

Proje kısaca değişimi, ilerlemeyi amaçlayan yeni bir fikrin ürün, hizmet ya da sistem olarak sonuç vermesini sağlamaktır.

Toplumsal ilerlemeye katkı sağlayabilecek, özgün, belirli bir süreyi kapsayan girişimler projeyi oluşturan unsurlardır. Yaşadığınız toplumdaki öncelikleri göz önünde bulundurarak, uygulanabilirliği olan katma değer yaratacak fikirlerinizi doğru planlama ile organize ederek projenizi hazırlayabilirsiniz.

Başlangıç ve bitiş süresi tasarlanarak proje fikri geliştirilmelidir. Belirlediğiniz süre içerisinde amacınıza ulaşıp, ulaşamayacağınızı ölçebilmek için araştırma ve analizleri dikkate alarak projenizin uygulanabilirliğini belirleyebilirsiniz. Ayrıca, projenizde sınırlı kaynaktan yararlanacağınızı unutmayarak bütçenizi oluşturmalısınız.

Projelerinizde;

  • Hedeflerinizin uygulanabilirliği olmalıdır. Yaşadığınız çevreyi, toplumu iyi tanımak ve soruna gerçekçi yaklaşmanız projenizin başarılı olmasını sağlar.
  • Öngördüğünüz faaliyetler projenizin konusu ve amacına fayda sağlamalıdır. Amaçladığınız sonuca ulaşabilmek için proje süresince faaliyetlerinizi doğru tespit etmelisiniz.
  • Faaliyetleri sürdürebilmek için yeterli insan kaynağı, altyapı ve finansal kaynağınız olmalıdır.

Sonuç olarak, projeler “yeni” bir fikrin geliştirilme aşamasıdır. Proje hazırlığı, iletişimde altın kural olan 5N1K (Ne, Nerede, Ne zaman, Nasıl, Neden, Kim) ile şekillendirilir. Doğru yöntemlerle geliştirdiğiniz fikriniz de toplumsal yaşama katkı sağlayarak, girişimci olarak projenizle başarılı sonuç almanızı sağlayacaktır.

Hibe Nedir?

Hibe Nedir?

Geliştirdiğiniz projelere finansman sağlamak için ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarının sağladığı geri ödemesi olmayan desteklere fon, bir diğer adıyla hibe denir. Hibe programları üniversiteler, sivil toplum kuruluşları, kamu kurum ve kuruluşları, yerel yönetimler, şirketler ve hatta bazen kişiler veya gruplar tarafından hazırlanan projelere açıktır.

Ulusal ve uluslararası birçok kurum ve kuruluş dönemsel olarak toplumsal, ekonomik önceliklere bağlı hibe programı duyuruları yapmaktadır. Duyurulan hibe programları hibeyi duyuran kurum tarafından başvuru rehberi, yönetmelik, uygulama esasları gibi projeyi hazırlayan kişi ve kurumlara yön gösteren belgelerle birlikte yayımlanır. Böylece, hibe başvurusunu yapacağınız kurum ya da kuruluş, başvuru tarihlerini ve belgeleri bu rehberde ve diğer belgelerde size iletir. Her hibe programının rehberi aynı değildir, bu nedenle hibe başvuru rehberi dikkatle incelenmeli ve yönlendirmelere göre proje hazırlanmalıdır.

Hibe desteği alabileceğiniz proje programları çok çeşitlidir;

  • Tarımsal yatırımların teşvik edilmesi
  • İstihdamın arttırılması
  • Kurumsal kapasitenin geliştirilmesi
  • Dezavantajlı grupların sorunlarına yönelik çözümler
  • Pazarlamaya yönelik yenilikçi projeler
  • Turizm sektörünün geliştirilmesi
  • Teknolojik olanakların arttırılması, yenilikçi fikirlerin geliştirilmesi
  • KOBİ’lerin ihtiyaçlarına yönelik çözümler
  • Çevre sorunlarının giderilmesi ve önleyici tedbirlerin alınması
  • Geri dönüşüm, atık döngüsünün iyileştirilmesi
  • Yerel yönetimlerin faaliyetlerinin geliştirilmesi
  • Üniversitelerde teknolojik, bilimsel çalışmaların arttırılması gibi konulardan yola çıkarak sektöre,toplumsal sorunlara, ihtiyaçlara yönelik çok çeşitli konularda hibe destekleri sağlanmaktadır.

Hibe programlarının yıl içinde duyurulmasına ilişkin önceden belirli tarihler bulunmamaktadır. Bu nedenle, hibe başvuruları için ulusal, uluslararası kurum ve kuruluşları düzenli takip etmeniz gerekir. Finansman desteği sağlayan ulusal, uluslararası kurum ve kuruluşların duyurularını takip etmek için sosyal medya kanallarını takip etmeyi unutmayın. 

Proje Fikri Nasıl Oluşturulur?

Proje Fikri Nasıl Oluşturulur?

Çalışma alanınıza bağlı ya da yaşadığınız çevrede “sorun veya ihtiyaç” olarak tespit ettiğiniz fikirler projenizin temelidir. Sorun ya da ihtiyaç varsa fikir de beraberinde gelir diyebiliriz. Proje fikrini oluştururken sorular sorup, cevaplamak faydalanabileceğiniz iyi bir yöntemdir. Yaşadığınız çevrede neyi “sorun” olarak görüyorsunuz? Toplumsal ve ekonomik yaşamda iyileştirilmesi, geliştirilmesi gereken konular neler? Öncelikli faaliyet alanları neler? Sorularının cevapları proje fikrini oluştururken size yardımcı olacaktır. 5N1K kuralı bu aşamada izlenebilecek yöntemlerden biridir, Ne, Ne zaman, Nerede, Nasıl, Neden ve Kim soruları proje sürecinin temellendirilmesini sağlar.

Proje fikrini oluşturmak için en temel başlangıç noktası güncel olayları takip etmek, son zamanlarda yapılan araştırmaları incelemek, çalışma alanınızla ilgili teknolojik gelişmeleri takip etmektir. Çalışma alanınızda araştırmalar yaparak bölgesel, sektörel ihtiyaçları belirlemeye başlayabilirsiniz.

Proje Fikri Nasıl Oluşturulur?

Uzmanlık Alanı, Sektör

Çalışma alanınız, vizyonunuz, öncelikleriniz, tecrübeleriniz nelerdir? Faaliyet alanınızla ilgili tanımlamaları yapmak proje fikrini geliştirmeniz için belirli çerçeve sunar.

Kapasite Değerlendirmesi

Proje uygulayıcısı olarak sınırlarınız neler? Mali kaynaklarınız yeterli mi? Projenizi yürütebilmek için insan kaynağınız var mı? Gerekli ortaklıkları kurabilir misiniz? Projenizin yaygınlaşmasını sağlayacak sosyal ağınız yeterli mi?… sorularının cevabı projenizde neyi yapıp, neyi yapamayacağınızı daha net görmenizi sağlayacaktır.

Sorun ve İhtiyaç Tespiti

Çalıştığınız sektör, uzmanlık alanınız ve yaşadığınız çevreyi göz önünde bulundurarak belirlediğiniz “sorun, eksiklik” nedir? Toplumsal öncelikler ve sizin belirlediğiniz “sorun, eksiklik” birbiriyle bağlantılı mı? Amacınız sektöre ve ülkeye ne gibi katkılar sağlayabilir? Sorularını sorarak tespitlerinizi temellendirebilirsiniz.

Genelden Özele Doğru Proje Konunuzu Daraltın

Örneğin; “Genç işsizliği” bir sorun olarak tespit edildiğinde, bu genel çerçeve daraltılarak proje konusu oluşturulmalıdır. “Genç işsizliğinin azaltılması” dendiğinde bu başlık yine genel bir çerçeve çizer ve belirli bir süre sınırı olan proje uygulamalarında başarılı sonuçlanamaz. Bu nedenle, proje konusu olabildiğinde özel bir soruna yönelmelidir. “İç Anadolu Bölgesinde Genç İşsizliğinin Azaltılması” diyerek bölge kapsamında düşündüğünüz projenizi daha da daraltarak “Ankara İlinde Genç İşsizliğin Azaltılması” olarak belirleyebilirsiniz. Bir adım daha ilerleyerek “Ankara’nın Çankaya İlçesinde Genç İşsizliğinin Azaltılması” olarak konunuzu sınırlayabilirsiniz.  Özetle, proje konunuzu coğrafi bölge, il, ilçe, yaş, eğitim durumu, cinsiyet gibi özelliklere bağlı olarak sınırlayabilirsiniz.

Proje için bulduğunuz fikir ilk aşamada gerçekçi görünebilir ancak karşılaşabileceğiniz sorunları analiz etmeye başladığınızda projenizin uygulanabilir olmadığını görebilirsiniz. Bu nedenle, proje fikrini kurgularken gerçekçi olup olmadığını da araştırmalar yaparak, güncel durumu değerlendirerek tespit etmelisiniz.

Proje fikrinizi oluşturduktan sonra hibe duyurularını takip ederek finansman desteği alabileceğiniz kuruluşlara başvuru yapabilirsiniz. Bu noktada, hibe duyurusuna göre proje hazırlamak yerine, projenize göre hibe duyurusu beklemeniz gerekir. Hibe duyurusuna başvuru süreciniz kısıtlı olduğu için duyuru öncesinde proje fikrinizin ve temel hazırlığınızın yapılmış olması başvuru sürecini de daha başarılı yönetmenizi sağlar.

Proje fikrini oluşturduğunuzda ilk adımı atmış olursunuz ancak proje hazırlama sürecini hibe rehberinde sizden istenen standartlarda yürütmek için daha detaylı bir planlama yapmanız gerekir. Bu nedenle, hibe başvuru duyuruları öncesinde fikir ve amacınızın hazır olması size avantaj sağlayacaktır.

Proje Hazırlarken Dikkat Etmeniz Gerekenler

Proje Hazırlarken Dikkat Etmeniz Gerekenler

Faaliyet alanınıza yönelik gerçekleştirmek istediğiniz proje fikrini oluşturduktan sonra, hibe desteği alabilmek için proje hazırlarken dikkat etmeniz gerekenler noktalar bulunmaktadır. Proje konunuz çok etkili olsa da proje hazırlarken yaptığınız hatalar hibe desteği alamamanıza yol açacaktır.

Öncelikle, başvuru yapacağınız hibe desteği için yayınlanan rehberi dikkatle okumalı ve yönlendirmelere göre projenizi hazırlamanız gerektiğini unutmamalısınız.

  1. Doğal kaynakların, çevresel değerlerin korunması projenizi yazarken göz önünde bulundurmanız gereken önemli unsurların başında gelir.
  2. Proje Yönetim Döngüsü aşamalarını takip ederek projenizi yazmanız gerekir. Böylece, standartları belirli bir yöntemle başarıya odaklı bir proje başvurusu hazırlayabilirsiniz.
  3. Proje ile doğrudan ya da dolaylı bağı olan sosyokültürel grupların değerlerine saygı gösterilmelidir.
  4. Proje konunuzu özgün kılan özellikleri vurgulayarak, aynı konudaki örnekleri ile arasındaki farkı ifade etmelisiniz.
  5. Proje ile amaçladığınız hizmet, ürün, teknoloji veya sistemin sektöre ne tür bir katkısı olduğunu açıkça belirtmelisiniz.
  6. Sade ve anlaşılır bir anlatımla projenizi yazmaya özen göstermelisiniz. Gerekli gördüğünüz yerlerde tablo ve grafiklerden yararlanmalısınız.
  7. Proje konunuzun daha önceden yapılmış örneklerini araştırmalı, bu örneklere ulaşırsanız proje dosyanızda destekleyici bilgi olarak eklemelisiniz.
  8. Projenizin başarısızlığına yol açabilecek tüm faktörleri en baştan değerlendirmeli ve bu faktörleri nasıl önleyebileceğinizi belirlemelisiniz.
  9. Devlet politikaları dikkate alınarak proje hazırlanmalıdır. Proje amacınızın devlet politikaları ile uyumlu olması hibe desteği alabilmeniz için aranan unsurlardandır.
  10. Sürdürülebilir projeler başarılı projelerdir. Proje ile amaçlanan ilerleme, proje faaliyet süreci bittikten sonra da etkinliğine devam etmelidir. Proje hazırlarken mutlaka sürdürülebilir hedefler belirlenmelidir.
  11. Projenizi gerçekleştirirken yenilenebilir kaynakların kullanımı ön planda olmalıdır.
  12. Projenin bütçesi planlanırken gerekli harcamalar tespit edilmeli, piyasa araştırmaları yapılmalı ve giderlere uygun öngörülen bütçe oluşturulmalıdır.
  13. Proje teklifinizin başarısı; iyi tanımlanmış konu, amaç, hedef kitle, faaliyetler ve bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesine dair ayrıntıların tutarlı bir bütün halinde sunulmasına bağlıdır.

Bilmeniz Gereken Proje Terimleri

Bilmeniz Gereken Proje Terimleri

Projeler dünyasına adım atmanızla birlikte belli başlı terimlere de aşina olmanız gerekir. Sorun ağacı, mantıksal çerçeve matrisi, sürdürülebilirlik gibi terimlerin ne anlatmak istediğini bilmeniz hem proje başvuru rehberlerini incelerken hem de proje yazarken işinizi kolaylaştıracaktır.

Proje Döngüsü Yönetimi (PDY)

Project Cycle Management (PCM) olarak bilinen bu yöntem proje yazma, hazırlama sürecinin sistematiğidir. Projeler bu yöntem dikkate alınarak yazılır, planlanır. Proje Döngüsü Yönetimi, bir fikri gerçekleştirmek üzere öngörmeniz gereken süreci size planlı bir yol haritasıyla sunar. Proje yazmak isteyenlerin Proje Yönetim Döngüsü Sertifika programlarına katılarak bu süreci detaylarıyla öğrenmesi hibe başvurularında önemli katkı sağlayacaktır.

Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı (MÇY)

Bir önceki paragrafta bahsettiğimiz Proje Döngüsü Yönetimi temelde Mantıksal Çerçeve Yaklaşımına dayanır. Mantıksal Çerçeve, proje fikrinin neden-sonuç, araç-sonuç sorgulamalarına göre oluşturulmasını sağlar. Gündelik hayatta olaylara karşı basit bir akıl yürütme pratiği, Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı ile teknikleştirilmiştir diyebiliriz.

Sorun Ağacı

Proje yazarken, soruna odaklanmanızı sağlayan adımıdır. Proje hedefinizi tanımlarken, mevcut sorunlardan hareket etmenizi sağlayan sorun ağacı, durum analizi yapmanızı kolaylaştırır. Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı içerisinde bir adımdır.

Hedef Ağacı

Sorunları belirledikten sonra çözüme odaklanmanızı sağlayan Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı yöntemlerinden biri de Hedef Ağacıdır. Bu kez, çözmeyi amaçladığınız sorunlara ve uygulanabilir hedefler belirlemeniz beklenir. Hedef Ağacı, hedefe nasıl ulaşacağınızın cevabını ortaya çıkarır.

Genel Hedef

Proje fikrinizin katkı sağlayacağı geniş çaplı hedefi belirtir. Proje süresi bittikten sonra da devam etmesi beklenen hedef olarak düşünülebilir. Projeniz bir amaca hizmet eder, bu amaç ülkenin, sektörün yararına bir katkı sağlar. Bu katkı da projenizin genel hedefidir.

Özel Hedef

Projenizle gerçekleştirmeyi amaçladığınız sonuç projenizin Özel Hedefidir. Proje süresince ulaşılması beklenen hedeftir.

Bütçe

Projenizdeki faaliyetlerin insan kaynakları, ekipman, seyahat, diğer harcamalar şeklinde dağılımını gösteren dokümandır. Bütçede belirtilen maliyetlerin, piyasa standartlarında olması hibe başvurusunda projenizin değerlendirilmesini olumlu yönde etkiler.

Faaliyet

Projenin hedeflerine ulaşmak için yapılması gereken eylemlerdir. Faaliyetler, projenin bütçesini belirleyen işlerdir. Her faaliyet, bütçeye maliyet olarak eklenmelidir. Bir proje sürecinde yapılması gereken ne varsa, faaliyet olarak yazılmalıdır.

Sürdürülebilirlik

Proje süresi bittikten sonra da ulaşılan hedefin devam ettirilmesi “Sürdürülebilirlik” terimi ile ifade edilir. Proje yazılırken, hedefe ulaştıktan sonra Sürdürülebilirlik amaçları da net bir şekilde değerlendirilmeli ve buna göre planlama yapılmalıdır. Projelerin sadece belirli bir süre ile kısıtlı fayda sağlamasının kimseye faydası olmadığı için “Sürdürülebilir” Projeler planlanmalıdır.

Uygun Maliyet

Hibe Başvuru rehberinde, projeye verilen finansal desteğin neleri kapsadığını “Uygun Maliyet” başlığında bulabilirsiniz. Uygun Maliyetler, projenin gerçekleşmesi için doğrudan ya da dolaylı olarak gerekli harcamaları kapsar. Projenizi hibe başvurusuna sunarken, bütçenizde belirttiğiniz harcama maddelerinin Uygun Maliyetlerle uyumlu olmasına dikkat etmelisiniz.

PRAG Belgesi

The Practical Guide (PRAG) Avrupa Birliği projelerinin kural ve usullerini içeren temel kaynaktır. AB projeleri hazırlarken ve uygularken izlenmesi gereken yolları PRAG Belgesinde bulabilirsiniz

Hibe Destekleri Nasıl Bulunur?

Hibe Destekleri Nasıl Bulunur?

Ulusal, uluslararası birçok kurum ve kuruluş tarafından projelere finansman sağlamak amacıyla hibe programları duyurulmaktadır. Ülkemizde en çok bilinen Avrupa Birliği, KOSGEB, TÜBİTAK, Kalkınma Ajanslarının hibe programlarıdır fakat birçok kurum ve kuruluş tarafından da dönemsel olarak mali destek duyuruları yapılır. Bu duyuruları kurumların web sitelerinden takip edebilirsiniz.

Hibe programına başvuru yapmadan önce mutlaka proje fikrinizin hazır olması gerekir. Hangi sektörde, kimler için, nerede, nasıl, ne amaçla projenizi gerçekleştirmek istediğinizi belirledikten sonra fikrinize uygun hibe desteği araştırması yapmanız en doğrusudur. Duyurulan hibe desteklerine göre proje fikrinizi uyarlamanız gerekebilir ama hibe duyurusuna göre proje oluşturmak gerekli araştırmaların yapılması, kapasite değerlendirmesi, sürdürülebilirlik faaliyetlerinin planlanması, bütçe hazırlığı konularında yetersiz planlamaya yol açacaktır. Bu nedenle, proje fikrinizi oluşturarak işe başlamanız hibe programlarına başvururken hata yapma riskinizi de en aza indirecektir. Proje fikrini oluşturma aşamasında da size yardımcı olabileceğiniz düşündüğümüz “Proje Fikri Nasıl Oluşturulur?” konusunu okumanızı tavsiye ederiz.

Hibe Destekleri Nasıl Bulunur?

Proje fikriniz varsa, hibe veren kurum ve kuruluların duyurularını takip ederek projenize en uygun hibe programını bekleyebilirsiniz.

Hangi kuruluşları takip etmeliyim?

Merkezi Finans ve İhale Birimi

Avrupa Birliği tarafından finanse edilen proje duyurularına Merkezi Finans ve İhale Birimi web sitesinden ulaşabilirsiniz.

İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Program Otoritesi (IKG PRO)

AB hibe destekleri için takip edebileceğiniz bir diğer kurum da İnsan Kaynakları Geliştirme Program Otoritesidir. IKG PRO’nun web sitesinden arama filtreleri ile projenize uygun hibe duyurularına ulaşabilirsiniz.

Kalkınma Bakanlığı

Bölgesel hibe destekleri için Kalkınma Bakanlığı’nın web sitesinden Bölge Kalkınma İdareleri ve Kalkınma Ajansları duyurularını takip edebilirsiniz.

Ulusal Ajans

Eğitim ve kültürel alanda Avrupa Birliği başta olmak üzere uluslararası öğrenim faaliyetlerine yönelik proje duyurularını Ulusal Ajans, teklif çağrıları bölümünden öğrenebilirsiniz.

KOSGEB

Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı tarafından Girişimcilik, AR-GE, KOBİ destekleri başta olmak üzere işletmelerin ihtiyaçlarına yönelik finansman duyuruların KOSGEB’in web sitesinden takip edebilirsiniz.

Bu kurumların dışında Sivil Toplum Kuruluşları, şirketler, uluslararası örgütler ve şirketler tarafından da birçok hibe programı duyurulmaktadır.

Hibe Başvuru Rehberinde Dikkat Etmeniz Gerekenler

Hibe Başvuru Rehberinde Dikkat Etmeniz Gerekenler

Projenize uygun hibe araştırması yaparken, duyurulan hibe programlarının başvuru rehberini de dikkatle okumanız gerekir. Bu rehberler proje fikriniz, bütçeniz, faaliyet planınızla hibe programının uyumlu olup olmadığını kontrol edebileceğiniz dokümanlardır. Hibe rehberleri oldukça detaylı bilgi verdiği için duyurulan programların rehberlerini okurken dikkat etmeniz gereken bölümleri bilirseniz, detaylarda zaman kaybetmemiş olursunuz.

Hibe Başvuru Rehberinde Dikkat Etmeniz Gerekenler

Programın hedefleri ve öncelikli konular

Başvuru rehberinde karşınıza çıkan bu bölümde hibe programının “Genel” ve “Özel” hedefleri açıklanır. Projenizin hedefleri ile hibe programının hedefleri uyumlu olmalıdır. Burada özellikle dikkat etmeniz gereken nokta “özel” hedeftir. Projenizin hedefi, hibe programının “özel” hedefine uygun olmalıdır. Bu bölümde ayrıca proje için öncelikli alanlar belirtilir. Öncelikli alanların da projenizle uyumlu olması beklenir. Eğer, başvuru rehberinin hedefleri ve öncelikleri projenize uygunsa diğer bölümleri inceleyerek koşulları incelemeye devam edebilirsiniz.

Hibe Miktarları

Asgari ve azami hibe tutarlarını bu bölümde bulabilirsiniz. Hibe desteği için verilen alt ve üst limitler bütçenizi oluştururken çok önemlidir. Bütçeniz alt ve üst limit tutarları aralığında olmalıdır.

Dipnotlar

Hibe başvuru rehberi projenize uygunsa, rehberin dipnotlarını okumayı ihmal etmeyin. Dipnotlarda ek koşullar, açıklamalar, kapsamlar belirtildiği için bu bölümdeki yönlendirmeleri incelemeniz faydalı olacaktır.

Uygunluk Kriterleri

Hibe almaya hak kazanabilmek için proje başvuru sahibinin sağlaması gereken koşullar, varsa eş-başvuranlar, bağlı kuruluşlara yönelik koşullar, proje süresi, faaliyet türleri, hibe kapsamındaki maliyetlerin uygunluğu detaylarıyla verilir. Bu bölümden projenizle hibe programının koşullarını değerlendirebilirsiniz. Koşullar projenize uygunsa, başvuru belgelerinizi rehberdeki yönlendirmeleri dikkate alarak hazırlamalısınız.

Duyurulan hibe programına başvuru yapmaya karar verdiğinizde, Hibe başvuru rehberinde belirtilen işlemleri takip etmelisiniz. Başvuru şekli, yeri, süresi ve belgelerin teslimi ile ilgili bilgilere göre başvurunuzu tamamlayabilirsiniz. Hibe desteği alabilmek için rehberdeki yönlendirmelere belirtildiği gibi uygun ilerlerseniz, değerlendirme aşamasında şansınız artacaktır.

Proje Başarı Kriterleri Nelerdir?

Proje Başarı Kriterleri Nelerdir?

Faaliyet süreci başlayan projelerin, planlanan ilerlemeyi sağlayabilmesi projenin başarı kriterlerine bağlıdır. Kusursuz planlanmış bir proje, başarı koşullarını ve riskleri kapsayacağı için projenin ilerleyişini de ön görmenizi sağlar.

Hibe başvurusunda bulunan proje sahiplerinin fikirleri belirli kriterlere göre değerlendirilir ve bu kriterler projenin başarılı bir sonuç alıp alamayacağı konusunda fikir verici niteliktedir.

Proje değerlendirmelerinin ölçütleri;

Özgün değer

Alanında benzer projelere göre nasıl bir yenilik sunmakta?

Yöntem

Hedeflenen amaçlara ulaşabilmek için hangi yöntem seçilmiş? Bu yöntem proje konusuna ve amaçlarına uygun mudur?

Proje yönetimi

Hedefleri gerçekleştirebilmek ve proje faaliyetlerini sürdürebilmek için proje ekibi yeterli kapasiteye sahip midir? Faaliyet ve zaman planı proje sürecine uygun mudur?

Kariyer geliştirme potansiyeli ve yaygın etki

Proje yürütücüsünün elde edebileceği yetenek ve kariyer fırsatı nedir? Proje başarılı olursa çalışılan alana ne gibi bir fayda, nitelik, yeterlilik vadetmektedir.

Çağrı programı amaç ve hedeflerine katkısı

Projenin hedefi, hibe programının hedefine ne tür katkı sağlamaktadır?

Yenilikçi yönü

Projenin ülkemizin ihtiyaçlarına, teknolojik altyapıya, uzmanlık bilgisine sağlayacağı yenilikler nelerdir?

Ulusal Kazanım ve Yaygın Etki

Uluslararası rekabette rol alabilmek için bu proje ile hedeflenen çıktı nedir?

Bilimsel İşbirliğinin önemi ve yaygın etkisi

Projenin başarılı olması durumunda çalışılan alanın proje ekibine, sektöre ve ülkeye ne tür katkısı beklenmektedir?

Proje değerlendirme ölçütlerine verilen yanıtlar, proje fikrinin ve hedeflerinin de net bir biçimde görülmesini ve kanıtlar sunmasını sağlar. Hibe desteği almak üzere seçilen projeler değerlendirme kriterleri esas alınarak kararlaştırılmaktadır. Bu nedenle, hibe programı başvurunuzu hazırlarken mutlaka bu ölçütleri göz önünde bulundurarak proje planınızı oluşturmalısınız.

Proje Döngüsü Yönetimi Nedir?

Proje Döngüsü Yönetimi Nedir?

Uygulamak istediğiniz proje fikrinin belirlenmesi ile başlayan, tüm faaliyetlerin yürütülme aşamalarını kapsayan sürece proje döngüsü denilmektedir. Proje konusunun belirlenmesinden uygulanmasına tüm sürecin belirli bir sistematiğe göre tasarlanması proje döngüsü yöntemi ile belirlenmektedir.

Proje yönetim döngüsü, Avrupa Birliği tarafından kullanılan ve proje hazırlama sürecinin doğru planlanması, etkinliğinin arttırılması için tercih edilen bir yöntemdir.  

Proje döngüsünün aşamaları;

  1.      Fikrin belirlenmesi
  2.      Proje fikrinin analiz edilmesi
  3.      Projenin planlanması
  4.      Projeye kaynak bulunması
  5.      Faaliyetlerin uygulanması
  6.      İzleme ve değerlendirme

Proje döngüsünün ilk üç aşamasında “sorun, eksiklik” olarak belirlediğiniz konunun araştırmalar ve analizler ile netleştirilerek uygulanabilir olup olmadığı değerlendirilir. Bu aşamaları detaylarıyla öğrenmek için “Proje Fikri Nasıl Oluşturulur?” başlıklı yazıyı tekrar okuyabilirsiniz. Projeye kaynak bulunması, faaliyetlerin uygulanması, izleme ve değerlendirme aşamaları da hibe programlarının duyurularına ve başvuru süreçlerine göre planlanmalıdır.

Proje döngüsü yönetiminin avantajları;

  • Proje fikrini oluştururken neden-sonuç ilişkisi ile konunuzu belirlemenize olanak sağlar.
  • Faaliyet sürecinde karşılaşabileceğiniz engelleri belirlemenize yardımcı olur.
  • Projenizin sürdürülebilir olması için uzun vadede planlama ve koşulları değerlendirmenizi sağlar.
  • Projenizi uygularken planlamadan kaynaklı sorunları en aza indirmenizi amaçlar.

Proje konunuz ne kadar iyi olsa da iyi planlanmamış ve analizler yapılmamışsa, hibe desteği alma olasılığınız kalmayacaktır. Sonuçları kanıtlanmış bir yöntemle projenizi hazırlayarak, hibe desteği alabilir, uygulama sürecini de en iyi şekilde yürütebilirsiniz.

Proje Yönetim Döngüsü Aşamaları | PCM

Proje Yönetim Döngüsü Aşamaları | PCM

İyi analiz edilmiş bir proje fikri, gerçekçi bakış açısıyla proje sürecini değerlendirmenizi sağlar. Projenizi hazırlarken hata riskini en aza indirmek, mevcut durumu iyi analiz etmek ve soru-cevap yöntemiyle ilerleyebilmek için proje yönetim döngüsü aşamalarını takip etmeniz önemlidir.

Proje yönetim döngüsü, proje hazırlamak isteyen kişi veya kuruluşlar tarafından kullanılan uluslararası standartlarda bir proje yazma yöntemidir. Proje fikrinizi oluşturduktan sonra faaliyet, bütçe ve sürdürülebilirlik süreçlerini öngörebilmek için proje yönetim döngüsü adımları başarılı sonuca ulaşmanızı sağlayacaktır. Proje Yönetim Döngüsü adı itibariyle çok teknik bir yöntem gibi anlaşılabilir ama asıl amacı herkesin bildiği mantık yürütmenin sistematik bir şekilde yapılmasından ibarettir.

Proje yönetim döngüsü ile amacımız; projenin uygulanabilir olmasını sağlamak, öngörümüzü belirli analizlere dayandırmaktır.

Proje fikrinin ortaya çıkışıyla birlikte Proje Yönetim Döngüsü de başlar ve projenin yazımı, planlaması, geliştirilmesi, hibe başvuruları, faaliyetlerin uygulanması ve tamamlanması, değerlendirilmesi aşamalarından geçerek biter. Tüm bu süreçlerde kaynakların en etkin biçimde kullanılması için uygulanan proje yazım yöntemi de Proje Yönetim Döngüsüdür.

Proje Yönetim Döngüsü Aşamaları Nelerdir?

1)   Proje fikrinin oluşturulması

2)   Proje fikrinin hibe programına uygunluğunun değerlendirilmesi

3)   Hazırlık

4)   Formüle etme (Mantıksal Çerçeve Hazırlama)

5)   Projenin Yazımı

6)   Projenin Değerlendirilmesi

7)   Sözleşme makamı ile sözleşmenin imzalanması

8)   Projenin uygulanması

9)   Projenin izlenmesi ve sona ermesi

10)  Projenin sürdürülebilirliği ve yeni proje fikrinin oluşması

Bu aşamalar zincirleme olarak birbirini tamamlayan bir süreçtir ve her adımda proje hazırlığınızı  ileriye taşıyan yöntemdir. Proje Yönetim Döngüsünün tümü izleme ve değerlendirme sürecine bağlı olarak raporlanır.

Proje Yönetim Döngüsü Kapsamı Nelerdir?

  1.   Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı

Projenin planlanmasında ve geliştirilmesinde kullanılan şemadır.

  1.   Bütçe Planlaması

Projenizin uygulanması için gerekli bütçe ile hibe desteği miktarına uygunluğunu ve değerlendirmesini bu aşamada yapabilirsiniz.

  1.   Sürdürülebilirlik Planlaması

Projenizin faaliyet süreci sona erdikten sonra da amaçlanan sonuçların devamının sağlanmasına yönelik planlamadır.

  1.   Proje Önerinizin Değerlendirilme Kriterleri

Hibe desteği almanızı sağlayacak değerlendirme kriterleridir. Bu kriterler, projenizin şekil ve şartlarına uygunluğunu ve içerik olarak programa uygun olup olmadığını denetler.

  1.   Proje Uygulaması (İzleme ve Değerlendirme)

PRAG Nedir? | The Practical Guide

PRAG Nedir? | The Practical Guide

Avrupa Birliği’nin dış mali yardımlarının rehberi olarak bilinen PRAG (The Practical Guide to Contract Procedures for EU External Actions) ihale usüllerini ve kuralları kapsayan temel kaynaktır.  Avrupa Birliği dış yardımları AB genel bütçesi ve Avrupa Gelişme Fonu (EDF) tarafından finanse edilir, kuralları PRAG dokümanı ile açıklanır.  Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan PRAG, satın alma ve hibe prosedürlerini içeren detaylı bir belgedir.

Şeffaflık, hesap verebilirlik, adillik ve sorumluluk ilkeleri PRAG dokümanında belirtilen temel değerlerdir. Bu değerler göz önünde bulundurularak, AB projelerinin gerçekleştirilmesi esastır. Avrupa Birliği hibe projeleri uygulanırken başvurulması gereken bu kaynak servis, hizmet, iş sözleşme usullerini ve bütçe kurallarını kapsamaktadır. Avrupa Birliği hibe programına başvuru yapmak isteyen proje sahiplerinin her aşamada yardımcısı olan PRAG belgesi, projenin başından sonunda kadar başvurulması gereken temel kaynaktır.

Avrupa Birliği kaynaklı hibe programlarından yararlanmak üzere seçilen projeler PRAG dokümanında belirtilen kuralları eksiksiz yerine getirmekle yükümlüdür. Diğer yandan da PRAG ile belirtilen prosedürler hibe başvurusu yapan proje sahiplerinin bu kurallar baz alınarak değerlendirilmesine olanak sağlar.

Bütçe Nedir?

Bütçe Nedir?

Projenin uygulanmaya başlayacağı tarihten sonlanacağı tarihe kadar mali kaynakların nasıl kullanılacağını ve faaliyetlere göre nasıl dağıldığını gösteren tahmini tablo bütçe olarak ifade edilir. Her faaliyet bir maliyet doğurmayabilir ancak her maliyet mutlaka bir faaliyetin uygulaması içindir.

Proje bütçesi hazırlanırken taslak bir bütçe oluşturulmalı, ardından maliyet hesaplamaları için piyasa araştırmaları yapılmalıdır.

Bütçe hazırlama aşamaları

  1.      Kaynak belirlenerek, taslak bütçe hazırlanmalı
  2.      Maliyetler için piyasa araştırılması yapılmalı
  3.      Proje bütçesinin oluşturulması

Bütçelendirme kategorileri

  •         İnsan Kaynakları
  •         Seyahat Giderleri
  •         Harcırahlar
  •         Ekipman/ Teknik Donanım Giderleri
  •         Ofis Giderleri
  •         Diğer Giderler
  •         İdari Giderler

Proje bütçesinde karşınıza çıkacak kavramlardan biri “Uygun Maliyet”tir. Projenin uygulanmaya başlamasıyla beraber ortaya çıkan maliyetlerin proje bütçesi tarafından karşılanabilecek olanlarını ifade eder. Hibe programı duyurularında proje başvuru rehberi Uygun Maliyet koşullarını belirtir ve her hibe programında Uygun Maliyet koşulları değişmektedir.

Uygun Maliyet kavramı 2’ye ayrılır

  1.      Uygun Doğrudan Maliyetler

Projenin gerçekleşmesi için proje başvuru rehberinde belirtilen Uygun Maliyetler koşullarını sağlayan maliyetlerdir.

  1.      Uygun Dolaylı Maliyetler

Genel idari giderleri karşılamak üzere projeye harcanacak toplam Uygun Maliyetlerin %7’sini geçmemek üzere belirtilen bütçedir.

Proje bütçesinde belirtilen maliyetlerin, projeye uygun olup olmadığı kontrol edilmeli, proje kapsamında gerekli olmayan maliyetler eklenmemelidir. Ayrıca, proje başvuru yaparken bütçenizin piyasa araştırması sonuçlarına göre belirlenmiş miktarlarda olması gerektiği unutulmamalıdır.

Sürdürülebilirlik Nedir?

Sürdürülebilirlik Nedir?

Projelerin uzun vadede başarılı olması “Sürdürülebilir” niteliğe sahip olmasına bağlıdır. Sürdürülebilir hedeflerle hazırlanmış bir proje, belirli bir zaman sınırıyla karşılaşmaksızın uygulanan alanda katkı sağlamaya devam eder.

Proje aşamaları nelerdir?

  1.      Hazırlık aşaması
  2.      Uygulama aşaması
  3.      Yaygınlaştırma/Görünürlülük
  4.      İzleme/Değerlendirme
  5.      Sürdürülebilirlik
  6.      Raporlama

Sürdürülebilirlik, başlangıç ve bitiş süresi olan projelerin sonlanmasının ardından yürütülecek faaliyetlerinde devamlılığının sağlanmasıdır. Proje hazırlama aşamasında çalışmayı planladığınız alanın sürdürülebilir faaliyetlerini de değerlendirmeniz çok önemlidir. Hibe desteği başvurusu yaparken, proje başvurunuzun seçilmesini sağlayan kriterlerden biri şüphesiz ki projenizin sürdürülebilir olmasıdır.

Proje ile hedeflenen hizmet, ürün, sistem gibi çıktılar hibe desteği süresi dolduktan sonra da garanti altına alınacak biçimde tasarlanmalıdır. Örneğin; Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelere yönelik teknolojik transfer alanında planlanan bir projenin, hibe desteği bittikten sonra da teknolojik alt yapıyı kullanabilir ve geliştirebilir düzeyde olması beklenir. Bazı durumlarda proje hazırlanırken öngörülen sürdürülebilirlik hedefleri dış faktörler nedeniyle engellerle karşılaşabilir. Bu engeller; ülkenin güncel ekonomik ve politik sürecinden, sosyokültürel değişimlerden, küresel politikalardan, teknolojik gelişmelerden ortaya çıkabilir.

Projenizin “Sürdürülebilir” olması için;

Proje süresi dolduktan sonra devam etmesini planladığınız faaliyetlerin hangi koşullara bağlı olduğunu tespit etmelisiniz.

Hibe desteği bittikten sonra yürütülecek faaliyetlerin kapasiteye uygun planlanması gerekir. Kapasiteyi aşabilecek sürdürülebilirlik hedeflerini projenizi hazırlama sürecinde tespit etmelisiniz. 

Proje Yönetim Döngüsü PCM | Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı

Proje Yönetim Döngüsü PCM | Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı

Gündelik hayatta basit bir akıl yürütme süreci Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı olarak sistematikleştirilmiştir. Bu sistematik, neden-sonuç ilişkisi kurarak adım adım projenizi geliştirmenizi sağlar. Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı tablo halinde projenizi açıklamanıza yardımcı olan ve projenizin başarılı olup olamayacağını değerlendirebileceğiniz bir yöntemdir.

Proje Yönetim Döngüsünün temeli Mantıksal Çerçeve Yaklaşımına (MÇY) dayanır. Projenizin hazırlık, uygulama ve değerlendirme süreçleri MÇY ile planlanır.

Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı 7 aşamadan geçer;

Analiz Evresi

  1.   Mevcut durum ve sorun analizi (burada sorun ağacından yararlanılır)
  2.   Paydaş Analizi
  3.   Hedef Analizi
  4.   Strateji Analizi

Planlama Evresi

  1.   Mantıksal Çerçeve Matrisi
  2.   Faaliyet Planı
  3.   Bütçe

Tüm bu aşamalardan sonra ulaştığınız sonuçları tek bir tablo halinde Mantıksal Çerçeve tablosunda göstererek, bir nevi projenizi özetlemiş olursunuz.

Sorun / Hedef Ağacı ile Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı

Projenin analiz evresinde sorun ve hedef ağacı yöntemlerini kullanarak neden-sonuç çıkarımları elde edebilirsiniz.

Sorun ağacı; soruna odaklanmanızı sağlar, olumsuz ifadeler içerir ve neden-sonuç ilişkisi kurmanızı amaçlar.

Örneğin;

  • Ana Sorun: İşsizlik
  • Alt Sorun: Yetersiz mesleki eğitim
  • Neden: Ailede ekonomik sorunlar

Hedef ağacı ise çözüme odaklanmanızı sağlar, olumlu ifadeler içerir ve araç-amaç ilişkisi kurarak projenizi değerlendirmenize yardımcı olur.

Örneğin;

  • Ana Hedef: İşsizliğin azaltılması
  • Alt Hedef: Ücretsiz Mesleki eğitimin yaygınlaştırılması
  • Araç: Mesleki eğitim programı oluşturulması

Analiz evresinde izlediğiniz adımlar ve elde ettiğiniz veriler Mantıksal Çerçeve Tablosunu hazırlamanız için gerekli bilgileri verecektir.

Mantıksal Çerçeve Tablosu

Genel HedeflerGöstergelerDoğrulama KaynaklarıVarsayımlar
Proje AmacıGöstergelerDoğrulama KaynaklarıVarsayımlar
SonuçlarGöstergelerDoğrulama KaynaklarıVarsayımlar
FaaliyetlerAraçlarMaliyetlerÖn Koşullar

Genel Hedefler: Projenizin gerçekleşmesi sonucunda katkı sağlayacağınız büyük ölçekli hedeftir. Örneğin; Genç İşsizliğinin Azaltılması

Proje Amacı: Projenizle birlikte doğrudan ulaşacağınız amaçtır. Örneğin; Ücretsiz mesleki eğitimin yaygınlaştırılması

SonuçlarHedef ağacındaki “araç” kısmı Mantıksal Çerçeve tablosunda bu bölüme eklenir. Projenizin ürünü bu bölümdür.

Faaliyetler: Proje sonuçlarına ulaşmak için yapılması gereken faaliyetler bu bölümde planlanır. Örneğin; Mesleki yeterlilik sertifika programının yapılması gibi…

Göstergeler: Her hedefe yönelik zaman ve sayısal amaçlar belirlenir. Örneğin; 2018 yılı sonuna kadar genç işsizliğinin %20 azaltılması

Araçlar: Projenin uygulanması için gerekli kaynakların tümü araçlar kısmında belirtilir. Bunlar; insan kaynakları, ofis ve faaliyet araçları vb.

Doğrulama Kaynakları: Raporlar, resmi yazışmalar, proje kayıtları, araştırma sonuçları ve benzeri her türlü belge projenizde doğrulama kaynağı olarak yer almalıdır.

MaliyetlerMantıksal Çerçeve tablosunun “araçlar” bölümüne eklediğiniz gerekli kaynaklar için çıkan maliyetler bu bölümde belirtilir.

Varsayımlar: Proje uygulanmasına etki edebilecek dış etkenler bu bölümde belirtilmelidir. Bu varsayımlara göre, projede alınması gereken riskler ya da önlemler en baştan değerlendirilmiş olur.

Ön Koşullar: Varsayımlarla karıştırılmamalıdır. Ön koşullar, proje uygulaması başlamadan önce çözülmesi gereken koşulları ifade eder. Ön koşullar, projenin planlandığı gibi ilerlemesini sağlayacak süreç için gerekli hazırlık aşaması olarak düşünülebilir.
Projenizi mantıksal çerçeve yöntemine göre aşama aşama planladığınızda, sağlam bir alt yapı oluşturmuş olursunuz. Mantıksal Çerçeve tablosu, projenizin özeti niteliğinde her analizin bir bütün halinde okunabileceği belge elde etmenizi sağlayacaktır

Proje Döngüsü Yönetimi PCM | Faaliyet Planı, Bütçe

Proje Döngüsü Yönetimi PCM | Faaliyet Planı, Bütçe

Hedefleri tanımlanan projelerin, uygulama sürecinin planlaması Faaliyet Planı ile oluşturulur. Projenizin hedefleri ile faaliyetleri birbirini tamamlayan parçalar olarak düşünülmelidir.  Mantıksal Çerçeve tablosunda belirttiğiniz proje detaylarını, Faaliyet planı ile uygulanabilir hale getirebilirsiniz.

Proje Döngüsü Yönetiminde, adım adım ilerlemek projenizi yazarken bilgi toplayarak, bu bilgileri analiz ederek ilerlemenizi sağlar. Faaliyet Planı da Mantıksal Çerçeve Tablosu hazırlandıktan sonraki aşamadır. Böylece, Mantıksal Çerçeve tablosunda yazdığınız açıklamalara göre gerekli faaliyetleri öngörmeli ve plan çıkarmalısınız.

Bu süreç sırasıyla;

  1.      Mantıksal Çerçeve Tablosu
  2.      Faaliyetlerin belirlenmesi (Faaliyet Planı)
  3.      Gerekli harcamaların belirlenmesi
  4.      Harcama miktarlarının belirlenmesi
  5.      Bütçenin oluşturulması ile tamamlanır.

Bütçe Nasıl Hazırlanır?

Proje bütçesi, uygulanacak faaliyetleri kapsayan bütçedir. Her bir faaliyet için bütçeye gerekli harcama miktarları gerekçeleriyle birlikte yazılmalıdır. Burada dikkat etmeniz gereken bir nokta, proje bütçenize eklemediğiniz bir faaliyetiniz varsa, hibe programı kapsamında bu faaliyeti gerçekleştirmeniz beklenir. Faaliyetleri bütçede göstermeyi unutursanız, bu sizin hatanız olarak kalır ve o faaliyeti gerçekleştirmeniz beklenir. Hangi faaliyete, ne kadar bütçe gerekiyorsa dikkatle planlamaya özen göstermelisiniz.

Proje bütçesini hazırlarken, Faaliyet Planı çok önemli olduğu için içeriğini bilmeniz gerekir.

Faaliyet Planı 6 temel bölümden oluşur;

  1.     İnsan Kaynakları

Projede çalışacak tüm personel burada belirtilir. Asgari ücretten az olmamak koşuluyla brüt maaşlar eklenir. Hizmet alımlarını bu bölüme eklememelisiniz.

  1.   Seyahat

Yurtiçi ve yurtdışı yol masraflarını bu bölümde detaylandırmalısınız.

  1.      Ekipman

Proje için gerekli ekipman, malzeme giderlerini bu bölümde belirtmelisiniz.

  1.      Yerel Ofis

Projenin uygulanacağı yerde yerel ofis açılacaksa, ofis giderlerini bu bölümde belirtmelisiniz.

  1.      Diğer Maliyetler

Hizmet alımlarını bu bölümde yazmalısınız. Örneğin; web sitesi tasarımı için fatura ile hizmet alımı gideri belirtebilirsiniz.

  1.     Diğer

Bütçede yer alan her bir harcama, Mantıksal Çerçevede yer alan hedeflere uygun olarak gerekçelendirilmelidir.

Projenizin hibe desteği alabilmesi için bütçenin piyasa araştırmalarına göre fiyatlandırılması, tutarlı olması ve gereksiz harcamaları barındırmaması gerekir.  

Proje Bütçesi Hazırlarken Kaçınmanız Gerekenler

  1.      Bütçeyi olduğundan fazla göstermeyin. Hibe desteğine başvuru yapan onlarca proje içinden bütçesi piyasa araştırmaları sonucunda oluşturulmuş olanlar ve kaynakları en etkili biçimde kullanmayı amaçlayanlar öne çıkacaktır.
  2.      Faaliyetlere göre maliyet çıkarın yani sırf bütçeyi doldurmak için faaliyet üretmeyin.
  3.      Hibe başvuru rehberinde duyurulan “uygun olmayan maliyetler” bölümündeki giderleri bütçenize eklememelisiniz. Uygun olmayan maliyetler her hibe programına göre farklılık gösterebilir. Örnek olarak; bina satın alınması, kiralanması uygun olmayan maliyet olarak gösterilmişse, bütçenize bu gibi giderleri eklememelisiniz.

Proje bütçesi hazırlamak oldukça detaylı ve öngörü isteyen bir aşama olduğu için hibe desteğine başvuru yapmadan önce bütçenizin en iyi şekilde hazır olduğuna emin olmalısınız

Eğitim İçeriği Alıntıdır.

http://hibeinfo.com/category/proje-egitim-icerikleri/